آخرین مطالب
امکانات وب
- در آیات قرآن کریم گاهی می‌بینیم که خداوند از ضمیر مفرد برای انتساب کاری به خود استفاده کرده و فرموده است: «نَبِّئْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ[حجر/۴۹] به بندگان من خبر ده كه منم آمرزنده مهربان.» گاهی نیز می‌بینیم خداوند برای همین منظور از ضمیر جمع استفاده کرده است. مثلاً فرموده: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا[انسان/۲۱] در حقيقت ما قرآن را بر تو به تدريج فرو فرستاديم.» «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَنُمِيتُ وَإِلَيْنَا الْمَصِيرُ[ق/۵۰] ماييم كه خود زندگى مى بخشيم و به مرگ مى رسانيم و برگشت به سوى ماست.» با نگاهی به این دو نوع کاربرد ضمیر برای خداوند، این سؤال مطرح می‌شود که چرا برخی از اوقات خداوند از ضمیر با نوع مفرد و گاهی از ضمیر جمع برای انتساب کاری به خود استفاده کرده است؟ برای پاسخ باید گفت که هرچند استفاده فرد از ضمیر متکلم وحده برای انتساب کار به خود در زبان‌های مختلف متداول و مرسوم‌تر است؛ اما گاهی و به دلایلی این کار صورت نمی‌گیرد. در ادامه به این علت‌ها می‌پردازیم:
۱- زبان محاوره به گوینده این اجازه را می‌دهد تا برای بیان عظمت کاری که انجام داده، به جای "من" از "ضمیر جمع ما" استفاده کند. در اصل به این وسیله، فرد می‌خواهد عظمت اقدامش را به مخاطب بیان کند. در زبان فارسی نیز این کار رایج بوده و هست. مثلاً کسی که به تنهایی، کاری مهم و عظیم را انجام داده برای بیان بزرگی کار، می‌گوید: ما انجام دادیم.
در قرآن نیز این نوع کاربرد ضمیر جمع دیده می‌شود. مثلاً در ابتدای سوره فتح، خداوند فرموده است: «إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا[فتح/۱] ما تو را پيروزى بخشيديم [چه] پيروزى درخشانى.» و یا در آیه‌ای دیگر فرموده: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا[احزاب/۴۵] اى پيامبر ما تو را گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستاديم.» در این موارد سبب آوردن ضمیر جمع ما برای این کارهای الهی، عظمت آن کارها است.[۱]
۲- علت دیگر آوردن ضمیر جمع، وجود اسباب و علل دیگر در وقوع کار است. این کاربرد نیز سبب آوردن ضمیر جمع در قرآن برای افعال الهی شده است. مثلاً خداوند در بیان نحوه زراعت و رشد و نمو گیاهان فرموده است: «أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ[واقعه/۶۴] آیا شما آن را می‌رویانید یا ما رویاننده‌ایم؟» مطمئناً در رشد گیاه، اسباب و علت‌های زیادی دخیل است؛ مثل آب، خورشید و خاک مناسب. صد البته که هر کاری تنها با اراده خدا صورت می‌گیرد اما در این بین برخی از کارها نیاز به اسبابی مادی دارد، که خدا با در نظر داشتن آن اسباب و بیان جایگاه آنها، برای انجام برخی از کارها به جای استفاده از ضمیر مفرد، از ضمیر جمع استفاده کرده است.
باید توجه داشت که مقتضای حکمت الهی، استفاده از اسباب و ایجاد روند طبیعی برای انجام کارها است؛ همچنانکه در حدیث داریم که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «أَبَى اللَّهُ أَنْ يُجْرِيَ الْأَشْيَاءَ إِلَّا بِأَسْبَابٍ فَجَعَلَ لِكُلِّ شَيْءٍ سَبَبا...[۲] خداوند ابا دارد از اینکه اشیاء را مگر با اسباب آن پیش ببرد. پس خدا برای هر چیزی، سببی را قرار داد...»
۳- گاهی نیز خداوند برای بیان عظمت خویش، انجام کارش را با ضمیر جمع اعلام می‌دارد. همچنان که در قرآن و در جریان خلقت حضرت آدم، خدا فرموده است: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ[طه/۱۱۶،۱۱۷] و چنين بود كه به فرشتگان گفتيم به آدم سجده برويد، همه سجده بردند مگر ابليس كه سر باززد. آنگاه گفتيم اى آدم اين [ابليس] دشمن تو و همسرت است.» در این آیات، خداوند برای بیان عظمت خویش از ضمیر جمع استفاده کرده است.[۳]
۴- ممکن است در یک آیه، به دو دلیل یا به هر سه دلیل فوق، خداوند از ضمیر جمع استفاده کرده باشد. از آن جمله می‌توان به آیات مربوط به وحی اشاره کرد. مثلاً خداوند فرموده است: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا[انسان/۲۱] در حقيقت ما قرآن را بر تو به تدريج فرو فرستاديم.» در این آیه، جمع آوردن ضمیر را می‌توان به دلیل عظمت الهی و به سبب عظمت وحی و حتی به علت ذکر اسباب نزول قرآن یعنی جبرائیل دانست.
کلام آخر
استفاده از ضمیر جمع، برای انتساب کاری فردی، در زبان‌ها و گفتارهای گوناگون رایج بوده و رایج هست. در این میان به چند دلیل این نوع بیان در قرآن کریم راه پیدا کرده، که عبارتند از: بیان عظمت خدا، بیان عظمت کار و ذکر وجود اسباب طبیعی در وقوع آن عمل. البته گاهی دو یا سه علت به صورت مشترک، سبب این مسئله می‌شود.
پی‌نوشت::
[۱] ترجمه تفسیر المیزان، طباطبایی، محمدحسین، مترجم: محمدباقر موسوی، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی، قم، سال چاپ:۱۳۷۴، ج ۱۸، ص ۳۸۵.
[۲] الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران،سال چاپ: ۱۴۰۷، ج۱، ص۱۸۳.
[۳] رک: معارف قرآن، مصباح یزدی، محمد تقی، ناشر: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، سال چاپ: ۱۳۹۳، ج۱، ص ۱۰۶- ۱۱۴.
منبع مطلب
مکتب قرآن...